Kara umowna za odstąpienie
Jedną z najczęściej występujących w obrocie gospodarczym kar umownych jest kara za odstąpienie od umowy. Za podstawę prawną wprowadzania tego typu postanowień należy uznać art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego, stanowiący iż można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Innym umocowaniem dla kary za odstąpienie, znajdującym się w przepisach prawa powszechnie obowiązującego jest art. 494 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym strona, która odstępuje od umowy może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Mając to na względzie należy stwierdzić, że kara umowna za odstąpienie stanowi de facto świadczenie, którego można się domagać od kontrahenta, w przypadku w którym odstąpienie od umowy powoduje szkodę, która naprawiona ma być za pomocą środków świadczonych w ramach kary umownej.
Mimo niezdefiniowania ani niewyartykułowania wprost pojęcia kary umownej za odstąpienie od umowy w przepisach prawa nie można mieć wątpliwości, co do możliwości jej wprowadzania do treści umowy. Jednoznacznie stanowi o tym orzecznictwo Sądu Najwyższego, które jednoznacznie akceptuje dopuszczalność tego typu postanowień (zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r. sygn. akt: I CSK 240/08).
Kara umowna za opóźnienie
Kolejnym, obok kary za odstąpienie niezwykle często występującym w obrocie gospodarczym postanowieniem umownym jest wprowadzenie kary umownej za opóźnienie w realizacji przedmiotu umowy. Za podstawę prawną wprowadzania postanowień dotyczących tego typu kar, podobnie jak w przypadku kary za odstąpienie należy uznać art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego. Jest tak dlatego, że przepis ten dopuszcza on zastrzeżenie umowne dotyczące zapłaty określonej sumy także za nienależyte wykonanie umowy, którym niewątpliwie jest też wykonanie jej z opóźnieniem.
Celem, dla którego w treść umów wprowadzane są kary umowne za opóźnienia jest zabezpieczenie terminowego wykonania przedmiotu umowy lub też poszczególnych jego etapów, takich jak na przykład poszczególne etapy inwestycji, czy budowy.
Ten rodzaj kary umownej także jest omówiony przez orzecznictwo Sądu Najwyższego, który wprost stwierdza, że kara umowna może być przewidziana zarówno za szkodę spowodowaną nienależytym wykonaniem całości przedmiotu umowy jak i za poszczególne przejawy nienależytego wykonania, w tym opóźnienie albo zwłokę w spełnieniu świadczenia (zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2012 r. sygn. akt: V CSK 260/11).
Łączenie kary umownej za odstąpienie z karą umowną za opóźnienie w realizacji umowy
Problematyka łączenia kar umownych występuje w sytuacjach, w których jedna strona umowy, w myśl jej literalnego brzmienia zobowiązana jest do uiszczenia różnego rodzaju kar. Najczęściej taka sytuacja występuje w przypadku umów z zakresu prawa budowlanego, kiedy inwestor lub główny wykonawca dopuszcza się zwłoki albo opóźnień w realizacji przedmiotu umowy, co powoduje, że druga strona umowy uzyskuje uprawnienie do odstąpienia od umowy. W przypadku takiego zbiegu kar umownych u strony umowy powstawać może obawa zapłaty podwójnych kar za to samo uchybienie w wykonaniu umowy.
Tematyka potencjalnego łączenia kar umownych oraz interpretowania sytuacji, w których do takiego zbiegu dochodzi jest niezwykle szeroko poruszana w orzecznictwie zarówno sądów powszechnych jak i Sądu Najwyższego. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą nie jest możliwe łącznie kary umownej zastrzeżonej na wypadek nienależytego wykonania umowy (w tym opóźnienia) z karą umowną na wypadek odstąpienia od umowy. Stanowi tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2012 r., sygn. akt: V CSK 260/11, w którym Sąd Najwyższy podnosi też, iż jeśli umowa stanowi o karze umownej „na wypadek odstąpienia od umowy”, to jest to kara za szkodę spowodowaną odstąpieniem od umowy, która obejmuje także wcześniejsze straty wynikłe z nienależytego wykonania.
Biorąc pod uwagę powyższe orzeczenie należy przyjąć, że w razie odstąpienia od umowy pod uwagę brana powinna być odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, która niejako konsumuje szkodę doznaną z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, które miało miejsce wcześniej.
W podobnym tonie Sąd Najwyższy wypowiedział się w wyroku z dnia 16 października 2015 r., wydanym w sprawie o sygn. akt: I CSK 999/14, wprost stwierdzając, że kumulowanie kary umownej przewidzianej za nienależyte wykonanie zobowiązania z karą umowną za niewykonanie tego zobowiązania jest niedopuszczalne.
Nowe światło na to zagadnienie rzuca jednak Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2019, sygn. akt: III CSK 9/17, gdzie SN stwierdza, że kara umowna za odstąpienie od umowy nie może być kumulowana z karą za nienależyte wykonanie (w tym za opóźnienie), gdy brak jest podstaw do twierdzenia, że chociaż część świadczenia będącego przedmiotem umowy została spełniona.
Mając na względzie ten wyrok należy przyjąć, że dopuszczalne jest wysuwanie roszczeń w przypadkach, w których wykonana jest już część umowy, która nie jest objęta odstąpieniem. Do tej części umowa nadal wiąże strony i można co do niej rościć sobie prawo np. do kary umownej za opóźnienia w wykonaniu przedmiotu umowy.
Podsumowanie
W sytuacji potencjalnego zbiegu kar umownych za odstąpienie z karami za wykonanie przedmiotu umowy z opóźnieniem w większości przypadków roszczenie będzie mogło być wysuwane jedynie z tytułu kary umownej za niewykonanie świadczenia, czyli odstąpienie od umowy. Dopuszczalne jest jednak, przy odstąpieniu od umowy roszczenie sobie prawa do kary za nienależyte wykonanie przedmiotu umowy (w tym za opóźnienia), jeśli część umowy nie objęta odstąpieniem jest wykonana, wtedy roszczenie to dotyczy jedynie tych elementów, które zostały wykonane.
Niepoprawnie skonstruowana umowa, zwłaszcza w zakresie kar umownych prowadzić może do komplikacji podczas ich realizowania oraz braku możliwości wysuwania określonych roszczeń wobec nierzetelnego kontrahenta.
Kancelaria AM&M Legal oferuje kompleksowe wsparcie w zakresie prawa umów, konstruując oraz opiniując kontrakty tak, aby w pełni zabezpieczyć interesy klientów. Zapraszamy do kontaktu, aby umówić szczegóły zawieranych przez Państwa umów.
